کارآفرینی در ایران

کارآفرینی چند سالی هست در ایران به موضوع داغ رسانه­های دیداری و شنیداری تبدیل شده و همه به نوعی با این موضوع دست و پنجه نرم می­کنند. موضوعی که به نظر می­رسد اقتصاد، تجارت، صنعت، تکنولوژی، تحصیلات و هر آنچه را به آن فکر کنید درگیر خود کرده است. اما به نظر می­رسد مفهوم کارآفرینی برای هر فرد و یا کارشناسی متفاوت باشد.

به عنوان مثال شومپیتر کارآفرینی را استفاده از فرصت­ها و ایجاد راه و روش جدید برای برخی از کارها می­داند. او در اصل 5 شیوه و روش کارآفرینی را اینگونه بیان می­کند:

• ایجاد و معرفی یک کالای جدید
• تولید محصولی قدیمی به شکل و روش جدید
• یافتن بازارهای مصرف جدید برای کالاهای قبلی
• یافتن مواد اولیه‌ی قبلی از چهارچوب­ها و روش­های جدید و به کارگیری آن‌ها در تولید محصولات قبلی
• ارائه‌ی ساختاری نوین برای یک صنعت

رشد روز افزون تکنولوژی و دانش­های مرتبط با موضوعات مختلف و صنعتی شدن بسیاری از کسب و کار­ها اغلب حاصل همین نوآوری­ها و ابداعاتی است که در ابتدا نام کارآفرینی بر آن گذاشته شد.

یک کارآفرین تلاش می­کند ضمن ارائه‌ی راه­ها و فرصت‌های جدید، راه و روش­های جدید را به فرصت­های پول‌ساز و رشد و تعالی شخصی خود مبدل نماید. اغلب کارآفرینان از نقاط ضعف، تهدیدها و فرصت­ها استفاده می­کنند و آن‌ها را به شرایط پول‌ساز و فرصت­های جدیدی تبدیل می­کنند. یک کارآفرین دقیقاً از موضوعی استفاده می­کند که به عقیده‌ی بسیاری از مردم عادی مشکل و ناسازگار با شرایط است. موضوعی که اغلب مردم از آن ناراحت و برای خود و یا صنعت و تولید خود آن را معضل می­دانند.

کارآفرینی در ایران

هر چند موضوع و بحث کارآفرینی قدمتی حدوداً 300 ساله دارد ولی شاید برای اولین بار در ایران حدود 100 سال پیش بود که زمزمه­های کارآفرینی برای اولین‌بار به گوش رسید. متأسفانه در ایران به دلیل تسلط دولت بر امور جاری متولی و کارفرمای اصلی برای اغلب صنایع و شرکت­های بزرگ همچنان دولت محسوب می­شود و این دقیقاً بر خلاف رویکرد اغلب کشور­های توسعه یافته و پیشرفته است که بخش خصوصی با اختیارات فراوان صاحب صنعت و تکنولوژی محسوب می­شود.

یکی از دلایل رشد بیکاری در جوامع کمتر توسعه یافته نبود ایده و خلاقیت در سطح سازمان­ها و شرکت­ها است. در ایران تسلط دولت بر امور شرکت­ها خلاقیت و رقابت را از سطح جامعه ربوده است. جامعه کمتر در خود نیاز به رقابت می­بیند و بیشتر دانشجویان و فارغ‌التحصیلان جامعه تنها به دنبال یافتن یک کار ثابت و بدون دردسر در شرکتی دولتی هستند. هر چند تحصیلات دانشگاهی و دبیرستانی نیز در ایران متأسفانه به نحوی برنامه‌ریزی و تدریس نمی­شود تا دانش­آموزان و دانشجویان ما با خودباوری و توانایی لازم برای ایجاد یک کسب و کار نوین و خلاقانه وارد بازار کار شوند.

چیزی که به شدت در جامعه به آن نیاز داریم قشر تحصیل کرده و کاردانی است که از فرصت­های به شدت زیاد و منابع اولیه و پتانسیل­های موجود در بازار ایران بتوانند انواع کارآفرینی­ها و راه­های جدید را بوجود بیاورند. به عقیده‌ی بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی مانند بانک جهانی، سازمان توسعه و مشارکت اجتماعی، سازمان ملل متحد و… تنها دولت­ها هستند که می­توانند با تغییر ایدئولوژی­های تحصیلی و حمایت از ایده­ها و کارآفرینان فرصت­های مرده را به جریان و رگ جامعه تزریق نموده و مشکلاتی مانند بیکاری را کنترل و ریشه کن بکنند.

ایران نیز بخصوص در برنامه­های توسعه‌ی سوم و چهارم رویکرد تازه­ای به موضوع کارآفرینی داشته و تنها راه برون‌ رفت از بیکاری و نگرش رو به رشد اقتصادی را حمایت از کارآفرینی و کارآفرینان دانسته است.

در برنامه‌ی سوم توسعه به موضوع توسعه‌ی کارآفرینی در دانشگاه­ها و ایجاد روحیه و توان کارآفرینی در دانشجویان پرداخته شده است. این طرح در تلاش است تا روحیه‌ی کارآفرینی در دانشجویان را تقویت کند. همچنین ساخت مؤسسات مختلفی مانند مراکز کارآفرینی، پارک­های مختلف علوم و فناوری و شرکت­های دانش بنیان در همین راستا به وجود آمدند تا بتوانند ایده­های مختلف کارآفرینی را تقویت و حمایت کنند. برنامه‌ی چهارم توسعه اما رویکردهای قبلی را حفظ و توسعه‌ی کارآفرینی را از طریق آموزش و حمایت­های متنوع بصورت مستقیم و غیر مستقیم در دستور کار داشت.

در حال حاضر مراکز توسعه‌ی کارآفرینی و نوآوری در 106 شعبه‌ی دانشگاهی، 22 پارک علوم و فناوری و شرکت­های دانش‌بنیان زیادی به وجود آمده­اند که با ارائه‌ی دانش لازم به دانشجویان و یا استفاده از آموزش­ها و تخصص­های آموخته شده در تلاش هستند تا این ایده­ها و فرصت­ها را به کسب و کار­های تازه مبدل نمایند و خوشبختانه روند ایجاد کارآفرینی در ایران در سال­های گذشته روند مثبتی بوده است.

هر چند همچنان شرایط ثبات بازار کار و پیچیدگی شرایط قانونی کار و غیر قابل پیش بینی بودن شرایط همچنان اجازه‌ی رشد و خودنمایی بیشتر را به کارآفرینی نداده و شاید بسیاری از پروژه­های کارآفرینی ناموفق به دلیل رکود جامعه و بازار اتفاق می­افتند.

شرایط دانشگاهی و آموزشگاهی و نخبه‌پروری ما در حوزه‌ی کارآفرینی باید اعتماد به نفس و استقلال بیشتر و اتکا به توان داخلی را بیشتر در دانشجویان تقویت کند. دانشجو باید شرایط جامعه را بداند و نسبت به موضع جامعه و شرایط حاکم بر صنعت و اقتصاد جامعه بتواند مشکلات خود را مرتفع نماید تا موفقیت خود را در کارآفرینی تضمین کند. دانشجو کارآفرینی باید بتواند بدون نیاز به استفاده از شرایط اقتصاد روان و سالم بتواند با به کارگیری کمترین فرصت­ها بهترین شرایط را برای خود به وجود بیاورد و از قدرت رقابتی بسیار زیادی بهره­مند شود.

اما در کنار همه‌ی این موضوعات در ایران برخی از چالش­ها و نگرانی­هایی وجود دارد که شاید این موضوع برای کارآفرینی در سایر کشور­ها اصلاً به عنوان معضل مطرح نباشد. بنابراین دانشجو و کارآفرین داخلی باید بداند شرایط او برای رقابت در ایران بسیار دشوار­تر از شرایط یک کارآفرین اروپایی و یا آمریکایی است.

چالش­هایی که باید نام آن‌ها را سنگ­های مسیر یک کارآفرین تشبیه کرد. اما این چالش­ها و مشلات چه چیزهایی هستند؟

چالش­های کارآفرینی در ایران

تعداد دانشجویان

متأسفانه تعداد دانشجویان در ایران هر روز بیشتر شده و تعداد افرادی که خواهان ورود به بازار کار هستند و این زیاد بودن تعداد دانشجویان متأسفانه بر روند آموزش نیز تأثیر منفی داشته و کیفیت آن را کاهش داده است. دانشجویان ما باید از ابتدا مسیر خود را درست کنند. بسیاری از کشورهای توسعه یافته سطوح ابتدایی و راهنمایی خود را تقویت کرده­اند به شکلی که دانشجو در زمانی که خواهان ورود به تحصیلات عالیه است به خوبی توانایی حضور در بازار کار را دارد و تنها به جهت توسعه‌ی دانش و توانایی خود به تحصیلات ادامه می­دهد. در حالی که در ایران تمام نگرانی دانش‌آموزان موفقیت در کنکوری است که همه‌ی تمرکز آن بر علوم غیر عملی و  مهارت­های علمی و کتابی دانش‌آموزان است. حتی دانشجو در زمان تحصیل در دانشگاه هم اغلب توانایی لازم را به دست نمی­آورد و پس از ورود به بازار کار تازه باید از ابتدا دوباره آموزش ببیند. حتی این موضوع قبلاً شرایط بدتری داشت چرا که دانشجویان فارغ از علاقه و تخصص نسبی خود و صرفاً برای حضور در دانشگاه در رشته­هایی تحصیل کرده­اند که اغلب اصلاً علاقه­ای به آن ندارند.

منابع درسی

معضل دیگر دانشگاه­ها و مراکز تحصیلات عالی ما نبود شناخت بر منابع تحصیلی است. متأسفانه دانشجو باید کتاب­ها و منابعی را مطالعه نماید که بسیاری از آن‌ها حتی یک بار هم در طول زندگی کاری او، کارایی نخواهد داشت. در حالی که پرورش کارآفرین باید با منابع تخقیق شده و کاربردی باشد. منابعی که شخصیت و مهارت دانشجو را به مراتب بالا ببرد، اعتماد به نفس را در آن‌ها افزایش دهد، فرصت­ها و تهدیدها و شناخت آن‌ها را به دانشجو آموزش دهد و… . در کل باید منابع درسی روحیه و توان کارآفرینی را در دانشجو تقویت کند. اینکه پس از 4 تا 6 سال تحصیل دانشجو در کلاس­های آموزش آزاد و با دیدگاه یافتن مهارتی خارج از حیطه‌ی درسی خود به دنبال کاری تازه باشد مشکل منابع درسی ما را بیان می­کند.

معلم­ها و اساتید دانشگاهی

چند نفر از مدرسان ما دارای مقاله­ها، کتاب­ها و بخصوص تجربه و تخصص کارآفرینی در ایران هستند؟ کدام یک از مدرسینی که قرار است دانشجوی کارآفرینی به بازار کار معرفی نمایند خودشان مستقیم با معضلات جامعه و شرایط اقتصادی و رقابتی جامعه درگیر بوده­اند؟ باید پذیرفت که سطح دانش و تخصص برخی از اساتید دانشگاهی حتی در مرحله­ای نیست که بتواند خودشان را برای شرایط کاری غیر تحصیلی آماده نگه دارد.  اساتید دانشگاهی موفق البته در ایران کم نیستند. ما در بسیاری از دانشگاه­ها اساتیدی را می­شناسیم که نه تنها مشکلات جامعه را درک کرده­اند بلکه خودشان بارها به عنوان کارآفرین و در نقش آن در جامعه حضور داشته­اند. بسیاری از کارآفرینان و متخصصین کارآفرینی ایران به دلیل تلاش اساتید خبره و توانای ایرانی موفق بوده­اند اما تعداد این اساتید واقعاً کم است.

از طرفی مشکلات درآمد اساتید و معلمان، عدم توفیق بین اساتید و معلمان برتر با اساتید و معلمان ضعیف، نبود امکانات آموزشی کافی، دانشجویان بی انگیزه و بی علاقه و … نیز واقعا شرایط تدریس را مشکل کرده است.

امکانات و فناوری­های آموزشی

یکی از نیازهای اساسی آموزش کارآفرینی در همه‌ی جوامع استفاده از فناوری­ها و تکنولوژی­های پیشرفته‌ی آموزشی است. وقتی دانشگاه و مرکز آموزش عالی در بسیاری از مناطق ما از امکانات اولیه‌ی دانشگاهی برخوردار نیست، نمی­توان انتظار داشت تا کارآفرینی در ایران موفقیت زیادی به دست بیاورد. مشکلاتی مانند زیر ساخت­های ضعیف بسترهای اینترنتی، نبود رایانه و تجهیزات به روز تحصیلی، نبود کارشناسان توانا برای ایجاد منابع تحصیلی رایانه­ای، خدمات ارتباطی ضعیف، ضعف شناخت زبان انگلیسی، اطلاعات قدیمی و نا معتبر بازار کار و …

تحقیق و توسعه

اساس و پایه‌ی بسیاری از فرصت­های کارآفرینی نه تنها در بین دانشجویان و دانش­آموزان بلکه در همه‌ی صنایع و خدمات و تولیدی­ها، در تمامی کشور­های توسعه یافته وجود تحقیق و توسعه است. ما در ایران بخصوص در حوزه­های کارآفرینی، تحقیقات نداریم و اگر هم باشد بسیار ضعیف است. در حالی که شناخت فرصت­های جدید تنها در سایه‌ی تحقیقات میدانی و علمی بسیار دقیق است. باید یک کارآفرین بداند چه فرصت­ها و موقعیت­هایی دارد. در کدام نقاط ضعف وجود دارد، کدام صنایع به چه مواردی نیاز دارند، اکثر واردات کشور در چه حوزه­ای و برای تأمین آن در داخل مشکلات چیست، نیازهای خرد و کلان هر صنعت و خدمتی چیست و… . این وظیفه‌ی تحقیقات است که این فرصت­ها و شرایط را مهیا نماید تا کارآفرین با طراحی ایده‌ی مناسب در تلاش برای حل مشکلات شناخته شده و فرصت­های موجود بتواند ضمن کارآفرینی در حوزه‌ی تعیین شده و رفع مشکل به کمک اقتصاد کشور هم بیاید.

به غیر از موارد فوق باید موضوعات دیگر را هم به چالش­های کارآفرینی در کشور عزیزمان ایران اضافه کنیم. موضوعاتی مانند بیکاری، نبود سرمایه کافی برای راه‌اندازی کسب و کار و یا سرمایه‌گذاری نادرست بر روی ایده­های جدید، مقررات و ضوابط دست و پا گیر، فاصله‌ی صنعت ما با تحصیلات دانشگاهی، تبعیض­های شغلی، مدیریت نادرست اداری و وجود افراد نالایق در صنایع و شرکت­ها، سازماندهی و زیر ساخت­های ادارکی مناسب، ضعف در فرهنگ کارآفرینی و… .

خوشبختانه تلاش چند ساله‌ی اخیر دولت برای برون رفت از این شرایط تا حدود زیادی توانسته مشکلات آموزشی را مرتفع نماید هر چند هنوز فاصله‌ی زیادی داریم. از طرفی هم دیدگاه مردم به تولیدات داخلی عوض شده و فرهنگ کارآفرینی و ایجاد کسب و کار تازه در حال رشد است. در نتیجه می­توان به آینده‌ی کارآفرینی در ایران بسیار خوش‌بین بود.